Het surrealisme gelooft in een hogere werkelijkheid die ons denken overstijgt

De surrealisten zoeken tussen 1920 en 1940 hun heil in een nieuwe creatieve verbeeldingskracht, die minder logisch en bepalend is dan de werkelijkheid. De fantasie – en vooral de onbewuste drijfveren – spelen een belangrijke rol in surrealistische kunst. Dromen, diepe verlangens en angsten brengen de innerlijke (werkelijke) essentie van het individu aan het licht. ‘I don't do drugs. I am drugs’, zo luidt een bekende uitspraak van Salvador Dali. Deze excentrieke kunstenaar, die met bizarre objecten en settingen in zijn werk graag provoceert en shockeert, is wellicht het grootste boegbeeld van deze kunststroming binnen de moderne kunst.

‘Hoe droom en werkelijkheid samensmelten tot een absolute realiteit: de surrealiteit’

Omstreeks 1920 trekken een aan aantal dadaïsten vanuit Zurich naar Parijs. Het dadaïsme ontstaat na de Eerste Wereldoorlog, wanneer kunstenaars zich fel afzetten tegen de bestaande kunst en literatuur. Onredelijkheid versus redelijkheid. Anti-kunst tegenover kunst. Ze willen radicaal terugkeren naar het kinderlijk creatieve, waarin de kunstvorm bijzaak is. Het epicentrum van deze kunststroming concentreert zich (niet geheel toevallig) in het neutrale Zwitserland. Maar wat is surrealisme? De groep kunstenaars die zich in Parijs vestigt, sluit zich aan bij de Franse schrijver André Breton. Deze publiceert in 1924 een manifest waarin hij beschrijft hoe droom en werkelijkheid samensmelten tot een absolute realiteit: de surrealiteit.

Het surrealisme gelooft in een hogere werkelijkheid die ons denken overstijgt, gelooft in de poëtische inspiratie. Inspiratie die vrij is van actieve controle door verstand, moraal of esthetische overwegingen. Surrealisten zijn overtuigd dat in onze dromen en op momenten waarop onze verbeelding ons verstand overweldigt, associaties en beelden in ons bewustzijn komen die veel belangrijker zijn dan de traditionele onderwerpen in kunst. Volgens de Oostenrijkse psychiater Sigmund Freud wordt het gedrag van mensen in grote mate gestuurd door onderbewuste en irrationele driften. Zijn gedachtegoed vormt dan ook een essentiële inspiratiebron voor deze stroming binnen de beeldende kunst.

Surrealisme kunstenaars

René Magritte, Max Ernst, Salvador Dali en Juan Miró – die een zeer individuele stijl ontwikkelt – zijn belangrijke vertegenwoordigers van de surrealistische kunst. En, hoewel ze haar hele leven het etiket met klem afwijst, moeten we Frida Kahlo ook in dit rijtje plaatsen. Zelf heeft ze altijd beweerd nooit haar dromen te schilderen, maar haar eigen realiteit. Vooral Dali zet met een bijna overdreven precisie droombeelden op canvas. Hij vervormt vertrouwde vormen en voorwerpen om zijn merkwaardig irrationele thema’s te accentueren en speelt vaak met gezichtsbedrog. Zo verwerkt hij graag dubbele beelden in zijn handgeschilderde droomfoto’s, zoals hij zelf zijn schilderijen omschrijft. Op afstand denk je bijvoorbeeld een rots te zien terwijl je van dichtbij in diezelfde vorm ook een persoon herkent.

‘Ze willen een opening creëren naar de grenzeloze bron van het intuïtieve’

Dali’s surrealisme kunstwerken vallen onder het veristisch surrealisme. Ook Magritte, met de betoverende eenvoud die zo kenmerkend is voor zijn werk, behoort tot deze categorie. Evenals Paul Delvaux, die met zijn lineaire schilderwijze en spookachtige lichtinval realistisch objecten op onlogische en onrealistisch wijze weergeeft. En natuurlijk Ernst, een autodidact met een experimentele stijl waarin hij frotté, plamuren, schuren en krassen gebruikt. De (inmiddels wereldberoemde) kunstschilders verzetten zich tegen de beperkende overtuigingen en denkwijze van mensen.

Ze willen een opening creëren naar de grenzeloze bron van het intuïtieve, iets waar de status quo in die tijd nog niet aan toe is. Deze groep surrealisten wordt gezien als de voorloper van het magisch realisme, waarin de nadruk (nog) meer ligt op de magie van het bovenzinnelijke. In het absolute (ook wel kalligrafische) surrealisme vertalen schilders als Miró en Yves Tanguy hun avonturen in het onbewuste in abstracte tekens en vormen. Miró, die intuïtief schildert, wordt daarbij sterk beïnvloed door de Catalaanse volkskunst. Zelf heeft hij op zijn beurt grote invloed op collega-kunstschilders in Amerika. Zijn schilderijen refereren altijd aan de realiteit. In felle, sprekende kleuren zijn herkenbare vormen samengevoegd in een nieuwe context, ritmisch zoals de zinnen in een gedicht of de melodielijn in muziek. Voor de absolute surrealisten zijn toeval en (subjectieve) irrationaliteit leidend. Ze willen plotselinge ideeën vangen op het doek of in beelden.

Het hedendaags surrealisme

Elementen uit deze stroming van surrealistische kunst vinden we later terug in de abstracte kunst en dan met name in de kunstenaarsgroep CoBrA en de action-paintings van Jackson Pollock. De filosofie is echter door meerdere generaties overgenomen en vormt nog altijd een aanknopingspunt voor veel jonge talenten in de hedendaagse kunst. Voor Kantcho Kanev bijvoorbeeld. De Bulgaar, sinds 1990 werkzaam in Nederland, hanteert een symboliek, kleurgebruik en schilderwijze, waardoor zijn olieverfschilderijen blijven boeien. Telkens opnieuw word je als toeschouwer verrast door het eigenzinnig vormgegeven spel tussen lijnen vlakken en kleuren. Je wordt als het ware zijn wereld ingezogen. Een wereld die geen beroep doet op je intellect maar op je emoties, waarmee je de synthese vindt tussen je natuurlijke, sociale en kosmische omgeving. Kanev wordt breed gewaardeerd en zijn werk is te zien in internationale musea, galerieën en toonaangevende publicaties.

‘Een wereld die geen beroep doet op je intellect maar op je emoties, waarmee je de synthese vindt’

Dario Bosa is een dichter op doek en een meester in materie. Altijd op zoek naar de complementaire kracht tussen vorm, kleur, materie en techniek. Het expressieve werk van deze gepassioneerde kunstenaar uit Brazilië getuigt van een onuitputtelijke zoektocht naar schoonheid en perfecte harmonie. De grove structuren van papierlagen, houtstukken en acrylverf vormen abstracte composities met een vaak subtiele figuratie. Zijn schilderijen zijn wereldwijd opgenomen in collecties van zowel particulieren als bedrijven en vinden door heel Europa hun weg naar een snelgroeiende groep liefhebbers.

Surrealisme in fotografie

De magische kracht van het surrealisme is ook terug te vinden in de fotografie. Kunstfotografie koppelt een compositie sowieso altijd aan verbeeldingskracht. De Nederlandse-Britse Jimmy Nelson laat dit onder meer duidelijk zien in zijn indringende kunstfoto’s. Zijn esthetische afbeeldingen laten mensen vaak zien in traditionele kledingdracht, maar door de setting en detaillering lijkt het alsof ze buiten de geschiedenis leven. Realisme meets surrealisme.

In het werk van de Engelse fotograaf James Kerwin komt de magie van statige verlaten gebouwen tot leven. Door het weloverwogen kunstzinnige perspectief, de prachtige lichtinval en serene rust hebben zijn foto’s een betoverende uitstraling die je beslist als surrealistisch kunt omschrijven. Niets is mysterieuzer dan de verstilling van een solitaire plek. ‘Door het weloverwogen kunstzinnige perspectief, de prachtige lichtinval en serene rust hebben zijn foto’s een betoverende uitstraling’

Kunstwerken van Abraham Art

Bij AbrahamArt in Amsterdam en Eindhoven kun je werk van deze fotografen en andere hedendaagse kunstenaars bewonderen. Het hedendaags surrealisme wint aan populariteit bij een breed publiek. De kunstwerken zijn te koop en te huur, zakelijk en privé. Eventuele proefplaatsingen zijn gratis en vrijblijvend te regelen. Daarnaast kun je gebruik maken van de kunstuitleenformule, waarbij je een kunstwerk kunt huren.