Een gezichtsuitdrukking vertelt een heel verhaal. In een geschilderd portret net zo goed als in een foto. Misschien zelfs beter, omdat de kunstschilder subtiele karaktertrekken en verborgen emoties kan uitvergroten. Dat verklaart ook waarom er zoveel zelfportretten zijn; de portretschilder kent zichzelf als geen ander en kan dus met dit gegeven spelen en experimenteren. Rembrandt, Michelangelo, Van Gogh en Frida Kahlo hebben het zelfportret als kunstvorm tot extreme hoogten gebracht. Maar gezichtsafbeeldingen zijn zo oud als Methusalem. Portretkunst trekt als een golfbeweging door de kunstgeschiedenis en zit de laatste jaren weer duidelijk in een opwaartse spiraal.
De rijke historie van portretkunst
Sinds de klassieke oudheid worden al portretten gemaakt. Hoewel voor de oude Egyptenaren kunst niet alleen esthetisch is, maar ook een middel om de tijd te trotseren en de doden te beschermen, maken zij talloze portretten en bustes van farao's en goden. De portretkoppen van de antieke Grieken zijn eerder geïdealiseerde culturele stereotypen gebaseerd op de sociale status van de persoon in kwestie. Terwijl zij wel heel nauwkeurig de anatomie van het menselijk lichaam bestuderen. De Romeinse aristocratie pronkt met de voorouderportretten (oorspronkelijk dodenmaskers in was) die opgesteld staan in het atrium van het huis om het aanzien van de familie te onderstrepen. Daardoor behouden deze portretten lange tijd hun realistisch karakter. Tegelijkertijd zijn er Romeinen die naar Grieks voorbeeld liever een sterk geromantiseerd portret laten maken.
Van meet af aan is portretkunst dus veelzijdig. Het kent een rijke geschiedenis en de doeleinden zijn zeer divers. In de regel zijn daarbij belangrijke personages betrokken (goden, machthebbers en rijkelui). Geen ander genre brengt ons zo in contact met het verleden en met de bijhorende mentaliteit.
De wedergeboorte, oftewel renaissance
Begin vijftiende eeuw begint die denkwijze pas te verschuiven als mensen zich meer gaan ontwikkelen onder de filosofisch-literaire beweging van het humanisme. De veranderende natuur- en wereldbeschouwing gaat gepaard met grote vernieuwingen in kunst en wetenschap. Het voelt als een wedergeboorte, oftewel renaissance.
In tegenstelling tot in het religieuze noordelijke deel van Europa ligt de macht in Italië dan al bij rijke families, zoals de Medici. Mede dankzij hun steun kunnen kunstschilders, architecten en beeldhouwers zich vrij ontwikkelen en vernieuwen. De vroeg-renaissance concentreert zich dan ook voornamelijk rondom Florence. Naar verluidt schildert de Franse miniatuur- en portretschilder Jean Fouquet rond 1450 het eerste zelfportret. Hij bezoekt in de jaren daarvoor Italië, waar hij een kleine artistieke revolutie veroorzaakt met zijn innoverende portretten. Maar het meest beroemde portret aller tijden - uit de renaissance - is toch Leonardo da Vinci’s Mona Lisa (ca. 1504). De lastig te interpreteren blik, de mysterieuze glimlach en het geraffineerde spel tussen licht en donker fascineren mensen tot op de dag van vandaag.
‘Het meest beroemde portret aller tijden - uit de renaissance - is toch Leonardo da Vinci’s Mona Lisa’
Na de hoogtijdagen (hoog-renaissance), die zich vervolgens gedurende twee decennia afspelen in Rome en Venetië, verspreidt de laat-renaissance zich verder over Europa. De westerse wereld wordt tot diep in de twintigste eeuw beïnvloed door deze, zowel langdurende als brede, kunststroming. Typische kenmerken zijn daarom lastig op te sommen. Meestal komen het idealiseren van de klassieke oudheid en de realistische schilderstijl aan bod, evenals de sociaalmaatschappelijke ontwikkeling (los van religie) wat resulteert in (nieuwe) thema’s van wereldse taferelen en meer portretten.
De gouden eeuw: een vlucht in schilderkunst
Zoals gezegd drukt de renaissance een belangrijke stempel op de schilderkunst. En met portretkunst als belangrijk genre, dus ook op de grote bloei hiervan. Ook in Nederland. We kennen prachtige voorbeelden van ware meesters in (zelf)portretten uit de gouden eeuw. Denk aan Rembrandt, Frans Hals en Johannes Cornelisz Verspronck. Ware portretspecialisten die - voor een langere periode - uitsluitend hun boterham verdienen met portretten.
Het feit dat we een florerende economie hebben (met de eerste multinational: de VOC) maakt dat handelaren uitstekend bij kas zitten en er een welgestelde middenklasse ontstaat. Kapitaalkrachtige opdrachtgevers die allemaal een portret van zichzelf aan de muur willen, een familieportret of een groepsportret met zakenpartners. Bijvoorbeeld ‘De Staalmeesters’ van Rembrandt met de waardijns van het Amsterdamse lakenbereidersgilde.
De groeiende vraag naar portretkunst zorgt voor een sterke onderscheidingsdrang. Als gevolg van de grote concurrentie ontstaat een opvallend artistieke dynamiek die leidt tot een eigen stijlontwikkeling, neigend naar een ingetogen realisme, waarin deze Hollandse meesters excelleren. De personen die ze schilderen zijn niet statisch, maar ogen natuurlijk en spontaan. Vooral Frans Hals staat bekend om de grote (soms rauwe) levendigheid in zijn werk.
‘Als gevolg van de grote concurrentie ontstaat een opvallend artistieke dynamiek die leidt tot een eigen stijlontwikkeling’
Voor de geportretteerde zal vooral belangrijk zijn dat de weergave lijkt. Maar de portretten, die na honderden jaren nog steeds zó populair zijn, zijn dit niet omdat de gelijkenis zo treffend is. Wie kan daar na al die tijd nog iets zinnigs over zeggen? Of een portret goed of slecht is, staat dus volkomen los van het model. De kwaliteit draait om dat wat de portretkunstenaar ons laat zien. Niet alleen in toegepaste techniek, maar ook in beleving. Naast een interessant gezicht willen we een glimps opvangen van wat zich binnenin dat hoofd afspeelt. Kunst moet nu eenmaal alle zintuigen prikkelen.
Geen hoofdrol portretten kunstenaars
Door de opmars van de fotografie vallen halverwege de negentiende eeuw de traditionele portretopdrachten weg en krijgen beeldend kunstenaars meer vrijheid. Zij willen vernieuwen, experimenteren en innoveren. Dit luidt de moderne kunst in, die uiteindelijk vooral abstract en kleurrijk is en waarin geen hoofdrol is weggelegd voor portretkunst.
Pas in de jaren voor de Tweede Wereldoorlog herleeft de aandacht voor het portret, onder aanvoering van niemand minder dan Pablo Picasso. Hij schildert een reeks portretten van Dora Maar, een collega-kunstenaar waarmee hij een stormachtige liefdesrelatie heeft. In dit werk gaat het niet om de realistische weergave, maar om de expressie van passie, angst, verdriet en gelatenheid. De Mexicaanse Frida Kahlo met haar zowel intieme als intense zelfportretten is hem daarin een stap
voor. Haar surrealistische stijl is onlosmakelijk verbonden met haar opvallende verschijning, schrijnende levensverhaal en opmerkelijke levensstijl.
‘De kern van mijn werk is een dodelijke verliefdheid op de realiteit’
In navolging van Picasso pakken ook andere kunstenaars hun liefde voor het portret weer op. Moderne portretschilders laten in hun werk verminkte gezichten zien (Francis Bacon), verheven beroemdheden met reproductietechnieken tot ware kunsticonen (Andy Warol) of blijven met hun weergaloze, hyperrealistische techniek vriend en vijand verbazen (Carel Willink). ‘De kern van mijn werk is een dodelijke verliefdheid op de realiteit’, aldus de woorden van de imaginaire virtuoos zelf.
Hedendaagse kunstportret
Het portret blijft een dankbaar onderwerp. In het hedendaagse kunstportret zien we naast realistische en abstracte schilderijen vooral veel mixed media. Zo benadert Casper Faassen zijn fotowerken als schilderijen door ze op te bouwen uit verschillende transparante lagen. Sereen en toch rijk aan detail. Zijn subtiliteit en doeltreffendheid maken hem tot een van Nederlands meest populaire namen binnen de figuratieve kunst.
Ook Jef Poldervaart bewerkt zijn portretfoto’s op de computer en brengt vervolgens op canvas diverse lagen aan met verf, inkt of andere materialen. Soms voorziet hij zijn werk met flarden tekst en herinneringen. Elk schilderij ontwikkelt zich organisch, waardoor het voor de Nederlandse kunstenaar vaak lastig is te bepalen wanneer een kunstwerk echt af is.
De bewerkte, doorleefde texturen geven eveneens nieuwe betekenis aan de portretten van Atelier Lieverse. De oogopslag van de personages, het monochroom kleurgebruik en het grove reliëf waarin de achtergrond doorschemert, trekken meteen de aandacht. In de gevoeligheid en fragiliteit schuilt tegelijkertijd een uitzonderlijk kracht.
Portret schilderen modern
In het werk van de moderne portretkunstenaar Julio Ghiorzi weerspiegelt meer de autonome idealist. Hij laat zich inspireren door bekende schilderijen uit de zestiende eeuw en andere iconische afbeeldingen. Toch geeft de Braziliaan zijn portretschilderijen een totaal ander, spannend perspectief door de originele sfeer te vangen in een sprekende, eigentijdse blik.
De Italiaanse portrettist Marco Grassi heeft ook een sterk eigen signatuur. Zijn grote, opmerkelijke portretten beroeren, omdat ze altijd gepaard gaan met een speciale touch en een snufje surrealisme. In zijn laatste werk lijkt hij (misschien wel door de wereldwijde coronacrisis) de finesse meer los te laten, waardoor zijn schilderijen een rauw randje krijgen vanwaaruit pure emotie spreekt.
De karakteristieke koppen van (Rodrigio) Izolag zijn aangrijpend, provocerend én vertederend. Dit Braziliaans meestertalent weet pakkende momentopnamen krachtig en treffend te verbeelden in een unieke techniek. Op doek dat hij bewerkt met onder meer leer, kranten en brieven. Complex, uitvergroot en uitgelicht.
Portretkunst bij AbrahamArt
Werk van onder meer deze zes moderne portretschilders is te zien bij Galerie AbrahamArt, met locaties in Amsterdam en Eindhoven. AbrahamArt beschikt over een uniek assortiment, dat uitsluitend bestaat uit originele schilderijen van gerenommeerde hedendaagse kunstenaars. Deze kunst is te huur, te koop en proefplaatsingen zijn eenvoudig te regelen.
